Vipassana: buddyjska czujność

Droga Buddy to nie tylko pustka, nie tylko odpoczywanie i życie jak krowa, ale też czułe wchodzenie w rzeczywistość i wnikliwe przyglądanie się temu, co się wydarza.

Budda w swojej nauce wychodzi do ludzi, aby dać im oświecenie – pouczyć o prawdzie. Ten, który jest Wszechwiedzącym przedstawia różnorakie sposoby docierania do wiedzy. Mówi o wyrzeczeniu, pozbyciu się zmysłowości, szukaniu spokoju, rozwijaniu cnót i zdobywaniu mądrości.

 

Spokój i uważność

 

W odniesieniu do duszy – do pracy nad własnym wnętrzem – wyjaśnia znaczenie spokoju i czujności. Te dwa sposoby wznoszenia duszy na wyżyny nazywane są w języku palijskim samatha i vipassana ^[1] w sanskrycie: śamatha, vipaśyana; po tybetańsku: zhi gnas, wym. śr.-tyb. śine, lhag mthong, wym. śr.-tyb. hlakthong .

Spokój i uważność zalecane przez Buddę nie są jakimś światowym rodzajem odpoczynku albo skupienia, ale mają swoje szczególne znaczenie, odmienne od tego, co przedstawiają prądy świata. Celem ostatecznym nauki Buddy jest osiągnięcie świętości. Świętość w tym ujęciu to wieczne szczęście – nie doraźna uciecha, przelotny zachwyt, chwilowa wygoda, wypoczynek w spa & wellness, ale dojście do Istoty – do tego, co możemy nazwać Życiem Wiecznym. Nie będziemy tutaj poruszali zagadnienia, czy jest to spotkanie z Bogiem Osobowym, ani jakie jest to Przebywanie – Wieczne Świętowanie, bo są to zagadnienia duchowe (teologiczne, metafizyczne), które wymagałyby szerszego omówienia, a na tym miejscu chcielibyśmy raczej powiedzieć o tym od strony językowej i użytecznej, życiowej. Sam Budda zresztą nauczał o spokoju i czujności bardziej w odniesieniu do ćwiczenia, aniżeli istoty i celu duchowości. Dopiero późniejsi mędrcy^[2]Np. Vasubandhu, Asanga (IV w.), Buddhaghoṣa (V w.), Kamalaśīla (VIII w.). rozwinęli szczególne duchowe znaczenie tych wskazań.

Vipassana w języku palijskim albo vipaśyana w sanskrycie oznaczają czujność, wgląd, spostrzeżenie, wewnętrzne widzenie, wejrzenie, zauważenie, wyczucie, intuicję, przejrzenie, przeglądnięcie.

W języku tybetańskim na wyrażenie tego pojęcia używa się zazwyczaj słowa hlaktong (lhag mthong), mającego znaczenie spostrzeżenia, wglądu, czujności. Wyraz hlaktong gdyby go rozczłonkować, mógłby być również rozumiany jako lepsze (lhag) widzenie (mthong). Pod względem znaczenia ta czujność oznacza „szczególny zachwyt^[3]Sanskr. samadhi, tyb. ting nge 'dzin, wym. śr.-tyb. tingedz.in. towarzyszący spokojowi”.^[4]Sanskr. śamatha, tyb. zhi gnas, wym. śr.-tyb. śine. Zdanie to zaczerpnięto ze słownika mDo sngags kyi gzhung chen mo’i tshig mdzod ris med mkhas pa’i zhal lung, wyd. Bod gzhung shes … Continue reading

 

„Mówimy czujność, ponieważ jest to zdobycie szczególnej umiejętności badania dzięki większemu rozumowi^[5]Lhag pa’i shes rab. aniżeli tylko cząstkowemu”.^[6]Tamże (tutaj jest to wyjaśnienie pochodzenia nazwy).

 

Gdy mówimy o dwóch rodzajach rozmyślania – badawczym i zestawiającym (analitycznym i syntetycznym),^[7]Rozmyślanie badawcze (analityczne) – tyb. dpyad sgom; rozmyślanie zestawcze (syntetyczne) – tyb. ’jog sgom. to czujność jest rozmyślaniem badawczym, rozdzielającym, wnikliwym. Tak mówi Budda Siakjamuni:

„Przyjaciele, ktokolwiek – mnich, czy mniszka – wykazuje się wobec mnie osiągnięciem zwycięstwa nad wrogiem,^[8]Zwycięstwo nad wrogiem to inaczej godność proroka albo wieszcza, tzw. stan arhata. dokonuje tego dzięki któremuś z czterech sposobów. Czterech jakich?

Zdarza się, że mnich rozwija czujność poprzedzoną spokojem. (…) Zdarza się też, że mnich rozwija spokój poprzedzony czujnością. (…) Zdarza się też, że mnich rozwija spokój równocześnie z czujnością. (…) Zdarza się też, że dusza mnicha sama opanowuje niepokój odnośnie słowa”.^[9]Yuganaddha Sutta w „Aṅguttara Nikāya” (4,170), na wzór angielskiego przekładu z języka palijskiego dokonanego przez Thanissaro Bhikkhu (1998). Zob. … Continue reading

 

„Dwie jakości mają udział w zmyśle (w postrzeżeniu).

Jakie dwie? Spokój i czujność.

Spokój, kiedy już się rozwija, jakiemu celowi służy? Rozwojowi duszy.

A dusza, kiedy już się rozwija, jakiemu celowi służy? Odrzuceniu namiętności.

Czujność, kiedy już się rozwija, jakiemu celowi służy?

Rozwojowi rozumu.

A rozum, kiedy już się rozwija, jakiemu celowi służy? Odrzuceniu nieświadomości.

Dusza jest niezbawiona przez skażenie namiętnością. Rozum jest nierozwinięty przez skażenie nieświadomością. Więc mamy zbawienie świadomości przez zanik namiętności, a zbawienie rozumu – przez zanik nieświadomości”.^[10]Vijja-bhagiya Sutta w „Aṅguttara Nikāya” (2,30), na wzór angielskiego przekładu z języka palijskiego dokonanego przez Thanissaro Bhikkhu (1998). Zob. link: … Continue reading

„Zatem mnisi, jaka droga wiedzie do Niezależnego? Spokój i czujność”.

 

Czujność możemy też określić jako rodzaj czuwania, uwagi, uważności. Takie rozumienie prowadzi również do znaczenia patrzenia, oglądania, kontemplacji, spostrzeżenia, intuicji.

Tybetański duchowny Dziamgon Kongtrul w swoim Skarbcu wyrazów (Shes bya mdzod) napisał, że

„spokój to w istocie namysł, czujność – w istocie rozum, a rozwijanie cnót – w istocie gorliwość”;

 

„Zasadą jest spokój, czyli skupiona dusza, a także oddzielenie słów, czyli czujność – stopniowe rozmyślanie”.

 

Ozdoba opowieści ^[11]tyb. mDo rgyan mówi:

„W zależności od wyraźnego skupienia, mamy spokój i czujność,

aby złożyć duszę w duszy i oddzielić słowa”.

 

Wyjaśnienie zamysłu ^[12]sanskr. Saṃdhinirmocana sūtra, tyb. dGongs pa nges 'grel – I lub II w. po n. Chr. mówi:

„Gdy człowiek przyswaja sobie czujność i spokój, staje się wybawiony od skłonności obierania złych stanów i skłonności do pojęć”.

 

W pierwotnych mowach Buddy niewiele słyszy się o czujności jako osobnej sztuce. Dopiero wyznawcy czasów późniejszych wykształcili właściwy sobie sposób rozmyślania, oparty o wcześniejsze pouczenia.^[13]To nie oznacza, że wcześniej w ogóle nie rozmyślano, ale że sposób rozmyślania nie zyskał jeszcze odpowiedniego uporządkowania i wyjaśnienia.

Medytacja Vipassana

 

W całym jednak nauczaniu Buddy wyjątkiem jest pismo, które obecnie służy za podstawę dla współczesnego ruchu Vipassana. Pismo to, zwane Opowieścią o wykładzie uważności ^[14]pali: Satipaṭṭhāna Sutta, sanskr. Smṛtyupasthāna Sūtra – wyraz sati (sanskr. smṛti), przekładany jako uważność, trzeźwość, czujność, pamięć wyraźnie nawiązuje do … Continue reading przedstawia różne sposoby rozwijania czujności, jakie później zostały szczególnie wykształcone w najstarszym z indyjskich obrządków buddyjskich, nazywanym therawadą. Omawiane przez Buddę sposoby odnoszą się do postaci, uczucia, duszy i słowa. Mają zatem charakter fizyczny, moralny, psychiczny i duchowy (intelektualny). Jest to rodzaj przypatrywania się, badania albo kontemplacji. Najbardziej rozpowszechnionym sposobem rozwijania czujności jest skupienie na oddechu. Wśród sposobów przedstawionych przez Buddę jest to zaledwie cząstką całej nauki o czujności. Czujność o charakterze fizycznym (postaciowym) rozwijana jest przez skupienie:

• na oddechu,
• na czynnościach (chodzenie, stanie, siedzenie, leżenie),
• na zmysłowości (poznawczości),
• na ohydach (włosy, włoski, paznokcie, zęby, skóra, mięśnie, ścięgna, kości, szpik, nerki, serce, wątroba, przepona, śledziona, płuca, jelita, krezka, żołądek, stolec, żółć, śluz, ropa, krew, pot, łój, łzy, tłuszcz, ślina, glut, maź stawowa i mocz),
• na żywiołach (w ciele),
• na zwłokach.

Czujność o charakterze moralnym (uczuciowym) rozwijana jest przez skupienie:

• na przyjemnych lub nieprzyjemnych lub ani przyjemnych ani nieprzyjemnych uczuciach,
• na światowych lub duchowych uczuciach.

Czujność o charakterze psychicznym (duszowym) rozwijana jest przez skupienie:

• na chciwości lub braku chciwości,
• na nienawiści lub braku nienawiści,
• na gnuśności lub braku gnuśności,
• na skupieniu i rozproszeniu,
• na wspaniałości i niewspaniałości,
• na przyrodzoności i nadprzyrodzoności,
• na zrównoważeniu i niezrównoważeniu,
• na zbawieniu i niezbawieniu.

Czujność o charakterze duchowym (intelektualnym) rozwijana jest przez skupienie:

• na ciemnościach,^[15]Ciemności namiętności i ciemności myśli (pojęć).
• na przybranych ustrojach,^[16]Splamione ustroje stworzeń. Przybierają one pragnienia, spojrzenia, sprawiedliwość i karność, mówienie o sobie.
• na przyrodzeniach i ich związkach,^[17]Oczy, uszy, nos, język, ciało, myśl, obraz, dźwięk, woń, smak, dotyk, słowo i wszystko, co z nimi związane.
• na odgałęzieniach zrozumienia,^[18]Odgałęzienia wyraźnego zrozumienia: pamięć (trzeźwość), oddzielenie słów, gorliwość, uciecha, sprawność, zachwyt, obojętność. Odgałęzieniem zrozumienia nazywa się wzniosłe … Continue reading
• na czterech wzniosłych prawdach.^[19]Udręka, źródło, postój i droga albo inaczej: cierpienie, początek, ustanie i droga. Fakty życia: jest cierpienie (smutek); jest jego początek i jego koniec; jest droga, która do tego końca … Continue reading

 

Czujność rozwijana jest również w wyjątkowych naukach buddyzmu tybetańskiego, takich jak zdrowe postępowanie ^[20]Sanskr. vajrayāna, tyb. rdo rje theg pa, wym. śr.-tyb. dordzie tekpa. i wielkie spełnienie ^[21]Tyb. rdzogs chen, wym. śr.-tyb. dzokcien, albo rdzogs pa chen po, wym. dzokpa cienpo., ale w tym ujęciu stanowi tylko pomost albo wstęp do właściwego działania duchowego. Podobne nauki obecne są także w buddyzmie bon, mającym swe początki prawdopodobnie w czasach jeszcze sprzed narodzenia Buddy Siakjamuniego.

Pouczenia o sześciu lampach z wielkiego spełnienia w obrządku bon mówią, że

„świadomy siebie umysł jest bezobrazowy, a obrazowa postać czujności jest siłą świadomości.

Przypomina ona tęczę malowaną na niebie.

Przypomina otwarty zwój brokatu.

Przypomina odbicia pojawiające się w lustrze^[22]Napisane przez Nanksiera Lopo (sNang bzher Lod po, ok. VII w.) z objawienia Tapiego Hrycy (Ta pi Hri tsa) w rDzogs pa chen po zhang zhung snyan rgyud las sgron ma drug gi gdams pa w „Gangs Ti se … Continue reading.”

 

W duchowej nauce wielkiego spełnienia czujność przedstawiona jest jako rodzaj obrazu albo wzoru, czyli przedmiotu, na którym można skupić uwagę, podczas gdy sam umysł pozostaje bezobrazowy, nieuchwytny. W wyjaśnieniu do tego^[23]Napisane przez Nanksiera Lopo (sNang bzher Lod po, ok. VII w.) z objawienia Tapiego HryXIV w.?) i znajduje się w rDzogs pa chen po zhang zhung snyan rgyud las sgron ma’i 'grel ba nyi 'od rgyan … Continue reading:

„Świadomy umysł nie wytworzył obrazowej postaci,

ale w niepowstrzymanej sile, w obrazie czujności, pojawiają się rozmaitości.

Jak się pojawiają? Powiedziano, że pojawiły się jak tęcze na niebie”.

 

Czujność jest tym, co pomaga zachować świadomość, ale w myśli wielkiego spełnienia nie jest ona pobudzana, ani rozwijana, lecz pozwala jej się przejawić samoistnie. W takim stanie przed patrzącym pojawia się mnogość możliwości. Mają one dla niego jedną jakość, dzięki czemu zdolny jest do swobodnego i bezstronnego ruchu dla dobra wszystkich istot.

 

Pamiętać należy, że czujność wedle nauki buddyjskiej nie może być oddzielona od całości nauk. Nieraz pojawiają się skłonności, aby skupiać się tylko i wyłącznie na vipassanie, pomijając całość. Takie podejście może prowadzić do rozwinięcia pewnych zdolności albo osiągnięcia bystrości rozumu, ale nie będzie to miało wiele wspólnego z tą czujnością, jaką zalecał Budda.

Czujność zalecana przez Buddę jest rodzajem drogi. Samo rozmyślanie jest tylko częścią drogi. W tę drogę wyrusza się w oparciu o pewne podstawy i podąża się nią dla określonego celu. Bez tych podstaw albo bez tego celu sama droga nie przyniesie korzyści. Może to być dobra zabawa, ale nie będzie miało nic wspólnego ze szczęściem i zbawieniem przedstawionym przez Buddę.

 

 

Jakub Szukalski